Το Πέρασμά τους

προειδοποίηση: το κείμενο που ακολουθεί είναι μεγάλο και κουραστικό ώστε αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω εκ των προτέρων όσους θα έχουν την υπομονή να φθάσουν ως το τέλος του.


Το Ζήτημα

Προ ολίγων ημερών προβλήθηκε από το κανάλι Extra-3 μιά εκπομπή που παρουσιάζει η Τζούλια Αλεξανδράτου με καλεσμένο (αυτή τη φορά) τον Γιάννη Φλωρινιώτη.
Οι δυό τους βρέθηκαν έξω από τον αρχαιολογικό χώρο της Παλαιάς Επιδαύρου και στο πλαίσιο της εκπομπής, έχοντας ως φόντο τις αρχαιότητες, η Τζούλια πήρε συνέντευξη από τον Φλωρινιώτη αναφερόμενη στην καριέρα του τραγουδιστή και ιδιαιτέρως στην εκπομπή του Τρίτου Προγράμματος όπου ο μέγας Χατζηδάκις αφιέρωσε στον Φλωρινιώτη.

Η Τζούλια απήγγειλε στίχους από τον Ολυμπιακό Ύμνο του Παλαμά και την "Άρνηση" του Σεφέρη και ο Φλωρινιώτης τραγούδησε (όχι κάποιο από τα εύθυμα σουξέ του αλλά) ένα θαυμάσιο τραγούδι "Το Πέρασμά Σου".


Μικρή παρέκβαση - Το Πέρασμά Σου

"Το Πέρασμά σου" είναι ένα ποίημα του Κώστα Βάρναλη από την ποιητική συλλογή "Ποιητικά" του 1956.

Στὴ ζήση αὐτὴ ποὺ τὴ μισοῦμε,
στὴ γῆς αὐτὴ ποὺ μᾶς μισεῖ,
κι ὅσο νὰ πιοῦμε δὲ σὲ σβηοῦμε
πόνε πικρὲ καὶ πόνε ἁψύ,
ποὺ μᾶς κρατᾶς καὶ σὲ κρατοῦμε·

σ᾿ αὐτὴν τὴ μαύρη γῆς καὶ ζήση,
ποῦ περπατούσαμε τυφλὰ
κι ἀνθὸς γιὰ μᾶς δὲν εἶχε ἀνθίσει
κι οὔτε σὲ δέντρον ἀψηλὰ
κρυμμένο ἀηδόνι κελαηδήσει,

ἦρθες Ἐσὺ μίαν ἅγιαν ὥρα,
ὅραμα θεῖο καὶ ξαφνικὸ
καὶ γέμισε ἥλιο ἀνθόν, ὀπώρα
κελαηδισμὸν παθητικὸ
ὀλ᾿ ἡ καρδιά μας, ὀλ᾿ ἡ χώρα.

Ἄχ! Τόσο λίγο νὰ βαστάξει
Τούτ᾿ ἡ γιορτὴ κ᾿ ἡ Πασκαλιά!..
Ἔφυγες κ᾿ ἔχουμε ρημάξει
ξανὰ καὶ πάλ᾿ ἡ Πασκαλιὰ
γιατ᾿ ἔτσι λίγο νὰ βαστάξει!

Το ποίημα μελοποίησε ο Γιάννης Σπανός στην Τρίτη Ανθολογία το 1975 και ερμήνευσε τότε ο Κώστας Καράλης. Την ερμηνεία μπορείτε να ακούσετε εδώ.

Πιό πρόσφατα, το 2007, οι Χειμερινοί Κολυμβητές μελοποίησαν ξανά και ερμήνευσαν θαυμάσια το ίδιο ποίημα, που μπορείτε να ακούσετε εδώ.

Στην σημερινή ανάρτηση ενσωματώνω την ερμηνεία του Γιάννη Φλωρινιώτη από την πρόσφατη εκπομπή. Ο Φλωρινιώτης, όπως μαθαίνω από μιά παλιότερη ανάρτηση του Αντώνη Μποσκοΐτη (εδώ) ερμήνευσε το ποίημα μελοποιημένο από τον Γιώργο Γεωργιάδη σε ένα δίσκο του που ονομαζόταν "Ποίηση και Μελωδία" και περιλάμβανε μελοποιημένη ποίηση των Ουράνη, Βάρναλη και Πορφύρα.





Οι Αντιδράσεις των Άλλων

Όλες οι αντιδράσεις που εγώ τουλάχιστον διαπίστωσα μετά την προβολή της εκπομπής μου δείχνουν ότι οι περισσότεροι θύμωσαν και χλεύασαν το προϊόν, θίχτηκαν αισθητικά και θεώρησαν ιδιαιτέρως προκλητική και απαράδεκτη την ανάγνωση ποίησης από την Τζούλια Αλεξανδράτου.

Σημειώνω χαρακτηριστικά την πιό ενδιαφέρουσα ίσως αντίδραση που διάβασα στο Daily Express της Lifo, εδώ, ένα κείμενο με την υπογραφή "The Love Company".

Πριν προχωρήσω στην έκθεση των δικών μου σκέψεων, ας σημειώσω ότι στις πολλαπλές επιλογές του ανωτέρω κειμένου (αν δεν με καταδίκαζε ο συγγραφέας του άκριτα στο 3.) θα πρόσθετα ένα
6. Βλέπω την εκπομπή σαν μιά ευκαιρία να παρατηρήσω τη σχέση που έχουν αναπτύξει οι σύγχρονοι νεοέλληνες με την "ιερότητα" του αρχαίου και του νεώτερου κλασικού πολιτισμού.

Διαφωνώ βλέπεις επί της αρχής: ακόμη κι αν η εκπομπή είχε στόχο να είναι "ένα συνειδητό, ναζιστικού τύπου, γιαούρτωμα της διανόησης" (που αμφιβάλλω για να είμαι ειλικρινής), πιστεύω ότι η μεν κλασική διανόηση δεν επηρρεάζεται πλέον από γιαουρτώματα, η δε σύγχρονη διανόηση δεν πρέπει να βρίσκεται εκτός κριτικής.

Σκέψεις και ερωτήματα - για φαντάσου με ποιά αφορμή...

Είδα λίγο την εκπομπή στην τηλεόραση και είχα ήδη κάποιες σκέψεις που τις ρίχνω όλες άτακτα εδώ. Σε κάθε περίπτωση ας σημειώσω ότι πριν γράψω το κείμενο αυτό φρόντισα να δω αρκετά αποσπάσματα που έχουν ανέβει στο Youtube.

Ι.
Τα αρχαία και εμείς - ποιοί εμείς;

Η Αλεξανδράτου και ο Φλωρινιώτης κάνουν την εκπομπή ΕΞΩ από τον αρχαιολογικό χώρο της Παλαιάς (ή Μικρής) Επιδαύρου.
Σκέφτομαι ότι κατά πάσα πιθανότητα ούτε καν τόλμησαν να ζητήσουν άδεια κινηματογράφησης εντός του αρχαιολογικού χώρου.
Αντ'αυτού κινηματογραφούν και κινούνται (ως έχουν δικαίωμα) έξω από τον χώρο. Δεδομένης της ταπεινής περίφραξης του συγκεκριμένου θεάτρου η εντύπωση που δίνεται στον θεατή ενίοτε είναι ότι βρίσκονται μέσα, άρα ο αποκλεισμός που υφίστανται καταργείται.

Έχει δικαίωμα η Τζούλια Αλεξανδράτου να εισέλθει σε έναν αρχαιολογικό χώρο; Αν ναι, με ποιές προϋποθέσεις; Ποιός είναι αυτός που θα κρίνει και γιατί;
Η Τζούλια και ο Φλωρινιώτης είναι κατώτερα όντα επειδή έχουν κάνει πράγματα με τα οποία διαφωνούμε από άποψη αισθητικής ή ηθικής;
Τα αρχαία ανήκουν μόνο σε ανώτερα όντα που έχουν υψηλή αισθητική και ηθική;
Ποιό είναι το μέτρο που μετρά το ύψος της αιθητικής (για να μην πιάσω την ηθική);

ΙΙ.
Ο χώρος - ποιός χώρος;

Η Τζούλια αναφέρει διαρκώς οτι βρίσκονται στην "Επίδαυρο" και είμαι απολύτως σίγουρη ότι ο περισσότερος κόσμος θα νομίζει στο τέλος ότι ΟΝΤΩΣ βρίσκεται στην Επίδαυρο, δηλαδή στο μεγάλο θέατρο της Επιδαύρου.
Επομένως πολλοί θα θίγονται τελικά από την εκπομπή της Τζούλιας για τον λάθος χώρο - παραδέχομαι ότι η σκέψη αυτή με διασκεδάζει.

Θυμάμαι τη δική μου επίσκεψη στην Παλιά Επίδαυρο. Μου έκανε εντύπωση πόσο πολύ στενά περιβάλλεται από ιδιοκτησίες. Όχι μόνο σπίτια, αλλά και κοτέτσια και στάβλους. Θυμάμαι ότι ήταν καλοκαίρι και η μυρωδιά ήταν αβάσταχτη. Το κτήριο όπου ο Φλωρινιώτης τραγουδά το "Πέρασμα" είναι ένας στάβλος σε άμεση εγγύτητα με τον αρχαιολογικό χώρο. Αναρωτιόμουν τι γίνεται όταν λειτουργεί το θέατρο.

ΙΙΙ.
Η πρέπουσα εμφάνιση - ποιά είναι;

Κατά τη διάρκεια της κινηματογράφησης η Τζούλια φορά ένα πολύ λεπτό λευκό φόρεμα. Την βλέπω να κρυώνει αλλά δεν το δείχνει. Το φόρεμα είναι μακρύ, ποδήρες, σαν κακοραμμένο νυφικό, και η εμφάνιση συμπληρώνεται με εντυπωσιακό κρωβύλο και το χαρακτηριστικό της μακιγιάζ.
Ο Φλωρινιώτης, γνωστός για τις ενδυματολογικές του ακρότητες, αυτή τη φορά φοράει ένα μαύρο κοστούμι, λευκό πουκάμισο και γραβάτα. Μοιάζει κι αυτός να κρυώνει, ίσως επειδή έχει συννεφιά.

Κανείς από τους δυό τους δεν έχει ντυθεί όπως συνηθίζει σε τηλεοπτικές του παρουσίες. Και οι δύο προσαρμόζουν την εμφάνισή τους στον χώρο. Ακολουθούν έναν άγραφο κώδικα ενδυματικών επιλογών.

Ποιά είναι η πρέπουσα ενδυματολογική εμφάνιση προκειμένου να επισκεφθεί κανείς έναν αρχαιολογικό χώρο; Ο αρχαιολογικός χώρος είναι σαν τα μοναστήρια που έχουν καθιερωμένο (από ποιόν αλήθεια;) ενδυματολογικό κώδικα; Ποιός είναι αυτός; Ο κανόνας καταλύεται αν ο χώρος λειτουργεί ως θέατρο με σύγχρονες παραστάσεις;

Αν η Τζούλια πόζαρε ημίγυμνη ή με μπικίνι έξω από την μικρή Επίδαυρο θα ξεσηκωνόταν όλη η κοινωνία. Γιατί δεν ξεσηκώνεται όταν οι θερινοί επισκέπτες (διεκδικούν να) εισέρχονται έτσι σε αρχαιολογικούς χώρους; Μήπως γιατί αυτό δεν προβάλλεται από την τηλεόραση; Η τηλεοπτική προβολή είναι το κριτήριο για την επιβολή ενδυματολογικής σεμνότητας; Αν ναι, η Τζούλια νίκησε. Ήταν ενδυματολογικώς σεμνή.

ΙV.

Η πρέπουσα συμπεριφορά - ποιά είναι;

Η Τζούλια διαβάζει ποίηση. Λίγους στίχους Παλαμά και λίγους Σεφέρη. Διαβάζει ρίχνοντας διαρκώς ματιές στο χαρτί της, διαβάζει με στόμφο, κακή εκφορά, διακεκομένα, χωρίς συγκέντρωση, ίσως χωρίς να κατανοεί ακριβώς τι διαβάζει. Προσπαθεί να είναι σοβαρή αλλά έχει και ένα ύφος σαν να είναι έτοιμη να γελάσει, σαν παιδί που κάνει αταξία (όπως σωστά μου επισημαίνει ο @greekgaylolita στο twitter).
Ο Φλωρινιώτης επιλέγει να τραγουδήσει μελοποιημένο Βάρναλη. Τί τυχερός, είχε ήδη στην δισκογραφία του το τραγούδι.

Οι επιλογές και των δυό σε σχέση με τον χώρο που βρίσκονται έχουν μεγάλο ενδιαφέρον. Δεν επιλέγουν να αναπαράξουν στίχους κάποιου αρχαίου κειμένου.
Γιατί όχι αλήθεια; Δεν θα ταίριαζε Αριστοφάνης στο αρχαίο θέατρο; Δεν θα έδινε ωραίες πικάντικες αφορμές αστειότητας; Προφανώς ναι, αλλά οι ίδιοι επιλέγουν να κινηθούν σε άλλο μονοπάτι, αυτό της της "κλασικής" ποίησης του 20ου αιώνα.

Βρίσκω πολύ έξυπνο αυτό το γεφύρωμα των δύο "κλασικών" πολιτισμών.
Ποτέ κανείς δεν αμφισβητεί το κλασικό. Αμφισβητεί όμως την διαχείριση του κλασικού. Ήτοι: αν διαβάζει η Κονιόρδου τον Ολυμπιακό Ύμνο, δεν υπάρχει πρόβλημα, αν τον διαβάζει η Τζούλια υπάρχει.

Οι δύο πρωταγωνιστές δεν φωνάζουν αλλά συζητούν ήρεμα, ωσάν επηρεασμένοι από την υποβλητικότητα του χώρου.
Δεν προκαλούν φθορά στο μνημείο, ούτε καν άλλωστε το αγγίζουν.
Θα μπορούσε να μην είναι έτσι. Πολλοί επισκέπτες αρχαιολογικών χώρων και μουσείων κανιβαλίζουν με την συμπεριφορά τους τα μνημεία, συχνά ρυπαίνουν, ακόμη και με σωματικές ακαθαρσίες, και δείχνουν επί τούτου ποικιλοτρόπως την "ασέβειά" τους.

Αυτή η "ασέβεια" αν δεν την βλέπουμε, δεν υπάρχει; Είναι "ασέβεια";

Επιπλέον, ας μην ξεχνάμε, ότι με πρόφαση την τέχνη, υπάρχουν άνθρωποι που έχουν κατά καιρούς φωτογραφηθεί έως και γυμνοί σε αρχαιολογικούς χώρους (δείτε π.χ. εδώ).

Η Τζούλια και ο Γιάννης αναλογίζονται ότι βρίσκονται σε εγγύτητα (ούτε καν εντός) του αρχαιολογικού χώρου και αυτή και μόνο η εγγύτητα τούς υποβάλλει μιά συγκεκριμένη σεμνύζουσα συμπεριφορά.
Η ακτινοβολία του χώρου λοιπόν εκτείνεται και έξω από την περίφραξή του. Πολύ ενδιαφέρουσα παρατήρηση, δεν νομίζετε;

Η συμπεριφορά ωστόσο κρίνεται μεμπτή.
Αναρωτιέμαι γιατί, εφόσον οι κανόνες τηρήθηκαν τυπικά.

VΙ.

Το γιαούρτωμα της διανόησης - Γιατί όχι;

Προφανώς υπάρχει αισθητική διαφωνία ή διαμαρτυρία για το γεγονός ότι η Τζούλια φαίνεται να χλευάζει την ποίηση την ίδια στιγμή που την εκφωνεί.

Το επιχείρημα της αισθητικής διαφωνίας δεν το δέχομαι. Για μένα χειρότεροι αισθητικά μπορεί να είναι διάφοροι θίασοι που κατά καιρούς έχουν παίξει στο θέατρο της Επιδαύρου, χειρότερες κάποιες ανά την Ελλάδα χορωδίες που κακοποιούν τον Ολυμπιακό ύμνο, χειρότεροι κάποιοι ηθοποιοί που απαγγέλουν ποίηση με στόμφο και προσωδία. Διαφωνώ μαζί τους αισθητικά αλλά αναγνωρίζω το δικαίωμά τους να συνεχίσουν να παράγουν την τέχνη τους. Το ίδιο μπορεί ή πρέπει να ισχύει και για την κάθε Τζούλια.

Αν δεχτούμε ότι η Τζούλια χλευάζει την κλασική ποίηση, αυτό το κάνει όχι με τα σχόλιά της επί των ποιημάτων, αλλά με τον ασεβή τρόπο εκφοράς της ή πιό σωστά με τον τρόπο εκφοράς που εμείς κρίνουμε ότι είναι ασεβής.

Αν η Τζούλια είναι η κακή μαθήτρια της Β' Γυμνασίου που την πιάνουν τα γέλια στη σχολική γιορτή μπροστά στους συμμαθητές της (γιατί το ποίημα δεν της λέει τίποτα;), ο καθένας από εμάς που αντιδρά, αυτομάτως μπαίνει σε έναν καθόλου θελκτικό ρόλο: του γυμνασιάρχη που θέλει να δώσει στην Τζούλια αποβολή γιατί δεν σεβάστηκε τον Σεφέρη και τον Παλαμά, δεν έδειξε την δέουσα προσοχή στην κλασική ποίηση και μας χάλασε την ατμόσφαιρα σεβασμού που κρίνουμε ότι πρέπει να χαρακτηρίζει κάθε τέτοια περίσταση.

Ξεχνάμε ίσως ότι η κλασική ποίηση, ευτυχώς ή δυστυχώς, επιβιώνει ακόμη και μετά από την χειρότερη σχολική γιορτή, την χειρότερη δημοτική εκδήλωση και την χειρότερη βραδιά ποίησης.

Στο τέλος της εκπομπής, προκειμένου πάλι να σκανδαλίσει προφανώς, η Τζούλια αποφωνεί με ένα λογύδριο διανοουμενίστικου ύφους αλλά ακατάληπτου περιεχομένου. Ίσως εδώ να έγκειται η μεγαλύτερη διάθεση χλεύης, με την οποία όμως δεν διαφωνώ. Βρίσκω πολλούς ανθρώπους γύρω μου να προσπαθούν να εκφραστούν με επιτηδειότητα χάνοντας τον ειρμό ή το περιεχόμενό τους. Αν αυτό είναι μιά κριτική στην σύγχρονη διανόηση και τον ακατάληπτο συχνά λόγο της, με βρίσκει απολύτως σύμφωνη - και μάλιστα μου θυμίζει ένα ανάλογο σχόλιο του Σακελλάριου που είχα επισημάνει παλιότερα εδώ.

Μήπως το πραγματικό πρόβλημα έγκειται στο γεγονός ότι "δεν επιτρέπουμε" καν την ύπαρξη αυτής της συνύπαρξης: Τζούλια + κλασική ποίηση;

Γιατί δεν την επιτρέπουμε; Συμφωνήσαμε ότι η Τζούλια, πρωταγωνίστρια αισθησιακών ταινιών, είναι ανήθικη στην ηθική κοινωνία μας και άρα δεν μπορεί να ασχολείται με τα "ιερά και τα όσια"; Τα πορνικά της χείλη δεν μπορούν να εκφωνούν τον Ολυμπιακό ύμνο;
Προτιμάμε την απαγγελία ποίησης από πολιτικούς;

Αν η ηθική είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την απαγγελία κλασικής ποίησης, που θα βρεθεί άνθρωπος αρκετά ηθικός για να την εκφωνήσει και ποιός είναι αυτός που θα τον κρίνει;